Podstawy wykluczenia z postępowania o udzielenie zamówienia (art. 108-109 p.z.p) stanowią element kwalifikacji podmiotowej wykonawców. Podstawy wykluczenia, na podstawie art. 266 ustawy z dnia 11 września 2019 r. prawo zamówień publicznych, są tożsame zarówno dla zamówień klasycznych o wartości mniejszej niż progi unijne jak i tych o wartości równej lub przekraczającej progi unijne. Podstawy wykluczenia określone w dziale II ustawy stosuje się również do zamówień sektorowych (art. 362 p.z.p.) oraz do zamówień w dziedzinach obronności i bezpieczeństwa (art. 395 p.z.p.).
Przewidziane w ustawie okoliczności, w których zamawiający wyklucza z zamówienia wykonawcę, a w konsekwencji odrzuca jego ofertę, mają zapobiegać sytuacjom, w których zamówienie publiczne miałoby zostać udzielone nierzetelnemu wykonawcy. Motyw 101 Dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2014/24/UE z dnia 26 lutego 2014 r. w sprawie zamówień publicznych, uchylająca dyrektywę 2004/18/WE wskazuje, że instytucje zamawiające powinny mieć możliwość wykluczania wykonawców, którzy okazali się nierzetelni co może poddać w wątpliwość uczciwość wykonawcy, a tym samym sprawić, że nie będzie on odpowiedni, by uzyskać zamówienie publiczne, niezależnie od tego, czy dany wykonawca posiadałby poza tym techniczną i ekonomiczną zdolność do realizacji zamówienia.
Obligatoryjne i fakultatywne przesłanki wykluczenia
Podstawy wykluczenia wykonawców z postępowania o udzielenie zamówienia publicznego dzielą się na obligatoryjne i fakultatywne. Obligatoryjne przesłanki wykluczenia stosowane są w każdym postępowaniu i Zamawiający nie może zrezygnować z ich stosowania. Jeżeli zaś chce wprowadzić do postępowanie fakultatywna przesłanki wykluczenia musi to znaleźć wprost odzwierciedlenie w Specyfikacji Warunków Zamówienia, chociaż w literaturze przedmiotu wskazuje się, że informacja o zastosowaniu przesłanek z art. 109 p.z.p. powinna znaleźć się także w ogłoszeniu o zamówieniu.
Chęć wprowadzenia do postępowania przesłanek z art. 109 p.z.p. niesie za sobą określone konsekwencje. Po pierwsze zamiar ich zastosowania musi wprost wynikać z dokumentów postępowania, po drugie zastosowanie fakultatywnych przesłanek wykluczenia w danym postępowaniu obliguje zamawiającego do ich zastosowania. Jak wskazała Krajowa Izba Odwoławcza w wyroku KIO z 11.04.2022 r., KIO 766/22 fakultatywność przejawia się w tym, że zamawiający nie ma obowiązku weryfikowania jej wystąpienia w razie braku przewidzenia stosownych zapisów w ogłoszeniu o zamówieniu lub dokumentach zamówienia. W sytuacji jednak, gdy zamawiający przewidzi wykluczenie wykonawcy z postępowania w razie zaistnienia przesłanki fakultatywnej, to ma on każdorazowo obowiązek wykluczenia takiego wykonawcy, wobec którego ta przesłanka zaistnieje.