Osoba najbliższa w postępowaniu karnym definiowana jest w art. 115 § 11 kodeksu karnego. Zgodnie z tym przepisem za osobę najbliższą uznaje się osoby takie jak małżonek, wstępny, zstępny, rodzeństwo, powinowaty w tej samej linii lub stopniu, osoba pozostająca w stosunku przysposobienia oraz jej małżonek, a także osoba pozostająca we wspólnym pożyciu.
O ile pierwsze sześć grup osób jest dość łatwe do sprecyzowana, to na gruncie rozumienia „osoby pozostającej we wspólnym pożyciu” można było dostrzec kontrowersje, a orzecznictwo sądowe w tym zakresie było niejednolite. W doktrynie przyjmuje się, że aby można było mówić o wspólnym pożyciu należy stwierdzić istnienie trzech więzi: fizycznej, emocjonalnej i gospodarczej, a więc tych samych, których istnienie warunkuje istnienie małżeństwa.
Na gruncie nauki prawa karnego zarysowały się trzy zasadnicze nurty. Zgodnie z pierwszym za osoby pozostające we wspólnym pożyciu można było uznać jedynie osoby żyjące w konkubinacie, czyli związku analogicznym do małżeństwa, w rozumieniu kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, z tą różnicą, że brak było w nim legalnego węzła. Taki pogląd był dominujący na gruncie kodeksu karnego i kodeksu postępowania karnego z 1969 r. Zgodnie z drugim poglądem, osobami pozostającymi w faktycznym wspólnym pożyciu były osoby tworzące związek identyczny do rodziny faktycznej, czyli wspólnoty osób żyjących jak rodzina, z tym że także pozbawionych legalnego węzła. Zgodnie z trzecim, najszerszym, ujęciem we wspólnym pożyciu mogły pozostawać wszystkie osoby, które spełniają kryteria wspólnego pożycia, a więc poza powyższymi także osoby żyjące w związkach homoseksualnych jak i poligamicznych.
Uchwała I KZP 20/15
Dnia 13 listopada 2015 roku Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego wystąpił o rozstrzygnięcie przez skład siedmiu sędziów Sądu Najwyższego rozbieżności w wykładni prawa, która była wyraźna nie tylko na gruncie orzecznictwa sądów powszechnych, ale także na gruncie orzecznictwa samego Sądu Najwyższego. W konsekwencji złożonego wniosku, Sąd Najwyższy 25 lutego 2016 roku, w sprawie o sygn. akt I KZP 20/15 podjął uchwałę o następującej treści:
Zawarty w art. 115 § 11 KK zwrot „osoba pozostająca we wspólnym pożyciu” określa osobę, która pozostaje z inną osobą w takiej relacji faktycznej, w której pomiędzy nimi istnieją jednocześnie więzi duchowe (emocjonalne), fizyczne oraz gospodarcze (wspólne gospodarstwo domowe). Ustalenie istnienia takiej relacji, tj. „pozostawania we wspólnym pożyciu”, jest możliwe także wtedy, gdy brak określonego rodzaju więzi jest obiektywnie usprawiedliwiony. Odmienność płci osób pozostających w takiej relacji nie jest warunkiem uznania ich za pozostających we wspólnym pożyciu w rozumieniu art. 115 § 11 KK.
Dokonując wykładni językowej, systemowej i funkcjonalnej Sąd Najwyższy doszedł do wniosku, że odmienność płci nie ma żadnego znaczenia dla istnienia faktycznej relacji określonej w treści art. 115 § 11 k.k. jako „pozostawanie we wspólnym pożyciu”.
Osoba najbliższa – pozycja karnoprocesowa
Zgodnie z art. 560 § 1 k.p.k. prośbę o ułaskawienie skazanego może wnieść on sam, osoba uprawniona do składania na jego korzyść środków odwoławczych, krewni w linii prostej, przysposabiający lub przysposobiony, rodzeństwo, małżonek i osoba pozostająca ze skazanym we wspólnym pożyciu.
Na podstawie art. 40 § 1 pkt. 2 w zw. z art. 40 § 2 k.p.k. sędzia jest z mocy prawa wyłączony od udziału w sprawie, jeżeli jest małżonkiem strony lub pokrzywdzonego albo ich obrońcy, pełnomocnika lub przedstawiciela ustawowego albo pozostaje we wspólnym pożyciu z jedną z tych osób a powody wyłączenia trwają pomimo ustania wspólnego pożycia.
Uznanie kogoś za osobę najbliższą stanowi również znamię groźby bezprawnej penalizowanej w art. 190 k.k., zgodnie z którym kto grozi innej osobie popełnieniem przestępstwa na jej szkodę lub szkodę osoby najbliższej, jeżeli groźba wzbudza w zagrożonym uzasadnioną obawę, że będzie spełniona, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2. Z uwagi na fakt, że ściganie następuje na wniosek pokrzywdzonego, ma to doniosłe znaczenie z punktu widzenia istnienia skargi uprawnionego oskarżyciela, gdyż w razie braku legitymacji takiej osoby nie wszczyna się postępowania karnego, a wszczęte umarza (art. 17 § 1 pkt. 9 k.p.k.).
Osoba najbliższa może także w pewnych wypadkach nie podlegać karze. Zgodnie z treścią art. 239 § 1 k.k. kto utrudnia lub udaremnia postępowanie karne, pomagając sprawcy przestępstwa, w tym i przestępstwa skarbowego uniknąć odpowiedzialności karnej, w szczególności kto sprawcę ukrywa, zaciera ślady przestępstwa, w tym i przestępstwa skarbowego albo odbywa za skazanego karę, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5. Jednak na podstawie art. 239 § 2 k.k. nie podlega karze sprawca, jeżeli osoba którą ukrywa jest osoba najbliższa. Jednocześnie nie podlega karze osoba, która zaniechała zawiadomienia o karalnym przygotowaniu albo usiłowaniu lub dokonaniu czynu zabronionego, gdy jest to obligatoryjne, a także przestępstwa o charakterze terrorystycznym jeżeli uczyniła to z obawy przed odpowiedzialnością karną grożącą jemu samemu lub jego najbliższym.
Należy także wskazać na istotne uprawnienie osoby najbliższej znajdujące się w art. 182 § 1 k.p.k. zgodnie z którym osoba najbliższa dla oskarżonego może odmówić zeznań, a także w art. 183 k.p.k., zgodnie z którym świadek może uchylić się od odpowiedzi na pytanie, jeżeli udzielenie odpowiedzi mogłoby narazić jego lub osobę dla niego najbliższą na odpowiedzialność za przestępstwo lub przestępstwo skarbowe. Świadek może także żądać, aby przesłuchano go na rozprawie z wyłączeniem jawności, jeżeli treść zeznań mogłaby narazić na hańbę jego lub osobę dla niego najbliższą.
Z kolei na podstawie art. 184 k.p.k. Jeżeli zachodzi uzasadniona obawa niebezpieczeństwa dla życia, zdrowia, wolności albo mienia w znacznych rozmiarach świadka lub osoby dla niego najbliższej, sąd, a w postępowaniu przygotowawczym prokurator, może wydać postanowienie o zachowaniu w tajemnicy okoliczności umożliwiających ujawnienie tożsamości świadka, w tym danych osobowych, jeżeli nie mają one znaczenia dla rozstrzygnięcia w sprawie. Postępowanie w tym zakresie toczy się bez udziału stron i objęte jest tajemnicą jako informacja niejawna o klauzuli tajności „tajne” lub „ściśle tajne”.
Powyższe regulacje są jedynie przykładowymi, w których występuje osoba najbliższa. Nie ulega wątpliwości, że powyższa uchwała ma doniosłe znaczenie nie tylko z punktu widzenia praktyki prawa, ale także w zakresie społecznego oddziaływania.
Z całą treścią uchwały można zapoznać się tutaj.