Jak już pisałam w artykule „Prawo spadkowe – część III – przyjęcie spadku”, spadkobierca może bądź przyjąć spadek bez ograniczenia odpowiedzialności za długi (przyjęcie proste), bądź przyjąć spadek z ograniczeniem tej odpowiedzialności (przyjęcie z dobrodziejstwem inwentarza), bądź też spadek odrzucić. Odrzucenie spadku może nastąpić z różnych przyczyn, jak chociażby negatywny stosunek spadkobiercy do spadkodawcy, choć w praktyce najczęściej spotykaną sytuacją jest tak, w której długi spadkowe są tak wysokie, że przewyższają masę czynną spadku.
Odrzucenie spadku w ogólności
Przypomnienia wymaga, że przyjęcie lub odrzucenie udziału spadkowego przypadającego spadkobiercy z tytułu podstawienia może nastąpić niezależnie od przyjęcia lub odrzucenia udziału spadkowego, który temu spadkobiercy przypada z innego tytułu. Spadkobierca może odrzucić udział spadkowy przypadający mu z tytułu przyrostu, a przyjąć udział przypadający mu jako spadkobiercy powołanemu. Poza tymi wypadkami spadkobierca nie może spadku częściowo przyjąć, a częściowo odrzucić.
Oświadczenie w którym następuje odrzucenie spadku może być złożone w ciągu sześciu miesięcy od dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o tytule swego powołania, podobnie jak oświadczenie o przyjęciu spadku. Oświadczenie stanowiące odrzucenie spadku musi być bezwarunkowe i definitywne, ponieważ złożenie takiego oświadczenia pod warunkiem lub z zastrzeżeniem terminu jest nieważne. Nie można także odwołać raz złożonego oświadczenia.
Jedynym wyjątkiem od powyższej zasady jest sytuacja w której oświadczenie to zostało złożone pod wpływem błędu lub groźby. Stosuje się wówczas przepisy o wadach oświadczenia woli z następującymi zmianami uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia powinno nastąpić przed sądem; spadkobierca powinien jednocześnie oświadczyć, czy i jak spadek przyjmuje, czy też go odrzuca. Spadkobierca, który pod wpływem błędu lub groźby nie złożył żadnego oświadczenia w terminie, może w ten sam sposób uchylić się od skutków prawnych niezachowania terminu. Uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku wymaga zatwierdzenia przez sąd.
Oświadczenie o odrzuceniu spadku składa się przed sądem rejonowym, w którego okręgu znajduje się miejsce zamieszkania lub pobytu składającego oświadczenie lub przed notariuszem. Notariusz lub sąd prześle niezwłocznie oświadczenie, wraz z załącznikami, do sądu spadku. Można je złożyć ustnie lub na piśmie z podpisem urzędowo poświadczonym.
Jeżeli przed upływem powyższego terminu spadkobierca zmarł uprawnienie do odrzucenia spadku przechodzi na jego spadkobierców. Termin do złożenia tego oświadczenia nie może się skończyć wcześniej aniżeli termin do złożenia oświadczenia co do spadku po zmarłym spadkobiercy.
Skutki odrzucenia spadku
Odrzucenie spadku powoduje, że spadkobierca zostaje wyłączony od dziedziczenia, tak jakby nie dożył otwarcia spadku. Jeżeli spadkobierca zarządzał spadkiem, a potem go odrzucił, do stosunków między nim a spadkobiercami, którzy zamiast niego doszli do spadku, stosuje się odpowiednio przepisy o prowadzeniu cudzych spraw bez zlecenia (art. 752 kodeksu cywilnego i następne). Spadkobierca powołany do spadku zarówno z mocy testamentu, jak i z mocy ustawy może spadek odrzucić jako spadkobierca testamentowy, a przyjąć spadek jako spadkobierca ustawowy.
W przypadku, gdy brak jest spadkobierców testamentowych a także brak jest małżonka spadkodawcy, jego krewnych i dzieci małżonka spadkodawcy, powołanych do dziedziczenia z ustawy, spadek przypada gminie ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy jako spadkobiercy ustawowemu. Jeżeli ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy w Rzeczypospolitej Polskiej nie da się ustalić albo ostatnie miejsce zamieszkania spadkodawcy znajdowało się za granicą, spadek przypada Skarbowi Państwa jako spadkobiercy ustawowemu. Skarb Państwa ani gmina nie mogą odrzucić spadku, który im przypadł z mocy ustawy. Skarb Państwa ani gmina nie składają oświadczenia o przyjęciu spadku, a spadek uważa się za przyjęty z dobrodziejstwem inwentarza.
Bezskuteczność odrzucenia spadku
Istnieją w praktyce sytuacje, w których odrzucenie spadku przez spadkobiercę będzie prowadziło do pokrzywdzenia jego wierzycieli, gdyż środki finansowe pochodzące ze spadku nie wejdą do jego majątku. Jeżeli spadkobierca odrzucił spadek z pokrzywdzeniem wierzycieli, każdy z wierzycieli, którego wierzytelność istniała w chwili odrzucenia spadku, może żądać, ażeby odrzucenie spadku zostało uznane za bezskuteczne w stosunku do niego według przepisów o ochronie wierzycieli w razie niewypłacalności dłużnika. Jest to powództwo w swojej istocie odpowiadające skardze pauliańskiej (art. 527 kodeksu cywilnego i następne). Uznania odrzucenia spadku za bezskuteczne można żądać w ciągu sześciu miesięcy od chwili powzięcia wiadomości o odrzuceniu spadku, lecz nie później niż przed upływem trzech lat od odrzucenia spadku.