Z uwagi na obszerność tematyki, której przedmiotem jest majątek wspólny małżonków niniejszy artykuł zapoczątkuje serię artykułów dotyczących tej niełatwej w praktyce materii. W dzisiejszym artykule zostaną przedstawione ogólne informacje dotyczące wspólności majątkowej.
Tytułem wstępu należy wskazać, że w stosunkach między małżonkami może występować ustrój majątkowy, którego podstawą jest ustawa lub umowa. Wspólność ustawowa powstaje z chwilą zawarcia małżeństwa, a umowna z chwilą jej ustanowienia w drodze umowy. Umowa majątkowa może prowadzić do rozszerzenia, ograniczenia lub całkowitego wyłączenia wspólności majątkowej z lub bez wyrównania dorobków.
Ustawową zasadą jest ustawowa wspólność majątkowa, która powstaje z mocy prawa w braku innego uregulowania tej kwestii przez małżonków. Wyjątkiem, gdy mimo odmiennego oświadczenia wspólność nie powstanie jest sytuacja, gdy jeden z nupturientów jest ubezwłasnowolniony lub została ogłoszona jego upadłość, gdyż w tej sytuacji obowiązuje ustrój rozdzielności majątkowej. Wspólność ustawowa stanowi majątek wspólny i obejmuje przedmioty majątkowe nabyte w czasie jej trwania przez oboje małżonków lub przez jednego z nich.
Wspólność majątkowa istniejąca między małżonkami jest wspólnością łączną, co oznacza, że jest ona bezudziałowa. Sprowadza się to do faktu, że każdy przedmiot objęty wspólnością przysługuje niepodzielnie każdemu z małżonków. W czasie trwania wspólności żaden z małżonków nie może żądać podziału majątku wspólnego. Nie można też rozporządzać ani zobowiązywać się do rozporządzenia udziałem, który w razie ustania wspólności przypadnie mu w majątku wspólnym lub w poszczególnych przedmiotach należących do tego majątku. Sąd Najwyższym w wyroku z dnia 18 stycznia 2012 roku (II CSK 139/11) stwierdził, że „zawarta w czasie trwania wspólności majątkowej umowa o podziale majątku wspólnego jest nieważna”. Co do zasady dopuszczalne są jednak przesunięcia majątkowe pomiędzy majątkami osobistymi małżonków z majątkiem wspólnym, jeżeli nie prowadzi to do likwidacji majątku wspólnego (uchwała SN z 25 maja 1971r., III CZP 29/71).
Wspólność majątkowa może ustać wskutek różnych zdarzeń, do których zalicza się:
- śmierć jednego z małżonków lub jednoczesna śmierć obojga małżonków,
- uprawomocnienie się orzeczenia o uznaniu za zmarłego,
- uprawomocnienie się wyroku rozwodowego,
- uprawomocnienie się wyroku orzekającego unieważnienie małżeństwa,
- zawarcie umowy majątkowej,
- ustanowienie przez sąd rozdzielności majątkowej,
- uprawomocnienie się orzeczenia o ubezwłasnowolnieniu jednego z małżonków,
- ogłoszenie upadłości jednego z małżonków,
- uprawomocnienie się orzeczenia o separacji.
Ustanie wspólności powoduje, że majątek wspólny przechodzi pod reżim współwłasności ułamkowej i od tej chwili każdy ze współmałżonków może domagać się, aby majątek wspólny został podzielony. Uprawnienie żądania podziału małżonkowie mogą umownie wyłączyć na czas nieprzekraczający 5 lat, przy czym w ostatnim roku przed upływem zastrzeżonego terminu dopuszczalne jest jego przedłużenie na dalsze 5 lat. Uprawnienie dotyczące podziału majątku wspólnego nie ulega przedawnieniu.
Z chwilą prawomocnego uchylenia ubezwłasnowolnienia a także z chwilą prawomocnego umorzenia, ukończenia lub uchylenia postępowania upadłościowego powstaje między małżonkami ustrój ustawowe wspólności majątkowej bez względu na to jaki ustrój istniał przed orzeczeniem ubezwłasnowolnienia lub ogłoszenia upadłości. Nie jest to jednak ustrój przymusowy i małżonkowie mogą go zmienić.